Ἡ βυζαντινή Ξάνθεια

Οἱ δύο τετράγωνοι πῦργοι τοῦ νότιου τμήματος τοῦ κάστρου τῆς Ξάνθειας ἀπό φωτογραφία τοῦ 1898

Τά ἐρείπια τοῦ κάστρου τῆς βυζαντινῆς Ξάνθειας, ἀπό φωτογραφία τοῦ 1905. Ἀριστερά διακρί­νεται ἡ μονή τῶν Παμμε­γίστων Ταξιαρχῶν. Διακρίνονται πέντε πύργοι πού σήμερα εἶναι καλυμμένοι ἀπό βλάστηση

Καμπύλοι καί ἀδιέξοδοι δρόμοι χαρα­κτη­ρίζουν τη συνοικία Ἀκροπόλεως (Ἀχριάν). Χαρακτηριστική, ὅπως εἰκονίζεται στή φωτογραφία, εἶναι καί ἡ ἐσωστρέφεια τῶν οἰκιῶν. Ἡ συνοικία Ἀχριάν κατοικεῖται ἀκόμη ἀπό μουσουλμάνους.

Οἱ καμπυλώσεις τῶν δρόμων καί οἱ ἀλλαγές κατευ­θύνσεως ὥστε νά μήν ὑπάρχει ὁρατότητα σέ μεγάλο μῆκος τοῦ δρόμου χαρα­κτη­ρίζουν καί τή χριστιανική συνοικία Μητρο­πό­λεως. Στή φωτογρα­φία τοῦ 2006 τμῆμα τῆς ὁδοῦ Ὀρφέως. Τό εἰκο­νιζόμενο σπίτι λαϊκῆς ἀρχιτεκτο­νικῆς μέ γωνιακό σαχνισί εἶναι τό ἀρχαιότερο χρονολο­γημένο σπίτι τῆς πόλης (1841).

  Μαρμάρινη βυζαντινή διακοσμητική ἐπίστεψη ἐντοιχι­σμένη στό παρεκκλήσι τῶν Ἁγίων Θεοδώρων στήν ὁδό Ἀρι­στείδου.  Ἕνα ἀπό τά λίγα ὑπολείμ­ματα τῆς βυζαντινῆς Ξάνθειας πού εἶναι ἀκόμη ὁρατά στήν πόλη. 

Ἡ βυζαντινή Ξάνθεια

Στήν ὀνομαζόμενη σήμερα Παλιά Πόλη διακρίνονται τά ἴχνη ἑνός ὀχυρωμένου βυζαντινοῦ οἰκισμοῦ στά περιγράμματα τῶν ὁμάδων τῶν σπιτιῶν πού συγκροτοῦν τά ὅριά του, στούς στενούς, καί, –ἰδίως στό βόρειο τμῆμα–, στούς συχνά ἀδιεξόδους καί δαιδαλώδεις δρόμους, πού, παρά τήν ἀνοικοδόμηση τοῦ 19^ου αἰώνα, φαίνεται νά διατηροῦν ἀναλλοίωτη τήν παλιά χάραξή τους.

Ἔτσι, μέ ἁπλές παρατηρήσεις, τό περίγραμμα ἑνός ὀχυρωμένου οἰκισμοῦ ἀναδύεται, ὁρίζοντας τή βυζαντινή πόλη ἀπό τίς ὄχθες τοῦ Κόσσινθου μέχρι τή σημερινή πλατεῖα Ἀντίκα καί ἀπό τή συνοικία Ἀχριάν μέχρι τό ρέμα τῆς Ἄνω Χαράδρας. Τό περίγραμμα αὐτό ὁρίζεται ἀνατολικά ἀπό τή χαράδρα τῆς κοίτης τοῦ ποταμοῦ Κόσσινθου, ὁ ὁποῖος πηγάζει ἀπό τίς νότιες παρυφές τῆς ὀροσειρᾶς τῆς Ροδόπης, ὄχι μακριά ἀπό τήν πόλη. Ἡ σήμερα ἀποξηραμένη, παλαιά κοίτη τοῦ Κόσσινθου ὁρίζει τή νότια πλευρά τῆς βυζαντινῆς πόλης, ἐνῶ τό ρέμα πού σήμερα ὀνομάζεται Κάτω Χαράδρα (ὁδός Βιζυηνοῦ) ἀποτελεῖ τό δυτικό ὅριό της. Ἡ βόρεια πλευρά τοῦ οἰκισμοῦ θά πρέπει νά ὁρίζεται στό βόρειο τμῆμα τῆς σημερινῆς Παλιᾶς Πόλης ὅπου ὑπάρχουν καί ἴχνη ὑδραγωγείου. Τό περίγραμμα τῆς βυζαντινῆς Ξάνθειας γίνεται εὐκολότερα κατανοητό ἄν ἀντιληφθοῦμε τίς σειρές τῶν σπιτιῶν στά ὅρια τοῦ οἰκισμοῦ, πού φαίνεται νά καθορίζουν ἕνα ἐξωτερικό περίβλημα μέ τούς τοίχους τους πού βλέπουν ἔξω τοῦ οἰκισμοῦ καί δημιουργοῦν κάποιο εἶδος τείχους. Ἐπίσης ἡ δαιδαλώδης μορφή τοῦ δικτύου τῶν δρόμων καί ἡ συμβολή τῶν δρόμων μέ πλάγιες κατευθύνσεις ὥστε νά μήν εἶναι ὁρατό τό μῆκος τοῦ δρόμου σέ ὅλη τήν προοπτική του, προσδίδουν στούς ἀμυνόμενους ἕνα πλεονέκτημα .

Τό ὀχυρωμένο ὕψωμα παρά τή Μονή τῶν Παμμεγίστων Ταξιαρχῶν ἀποτελοῦσε τήν ἀκρόπολη τῆς βυζαντινῆς Ξάνθειας. Δέν εἶναι γνωστός ὁ τρόπος τῆς ἐπικοινωνίας τοῦ ὀχυρωμένου κάστρου τῆς Ἀκρόπολης μέ τήν παρακείμενη πόλη, ἡ ὁποία δέν φαίνεται νά εἶχε ὀχύρωση μέ τεῖχος.Οἱ ἐνδείξεις συνηγοροῦν στήν ὕπαρξη μεμονομένων ὀχυρώσεων μέ ὀχυρωματική διάταξη τῶν οἰκιῶν στόν ἐξωτερικό περίβολο καί πῦλες πού ἀσφάλιζαν τή νύχτα.

Ἡ διέλευση τῆς Ἐγνατίας Ὁδοῦ ἀπό τόν οἰκισμό τοῦ πρόσδιδε κάποια πρόσθετη σημασία. Δέν ἔχουν πιστοποιηθεῖ ἴχνη τῆς Ἐγνατίας Ὁδοῦ πού νά ξεκαθαρίζουν τό ἄν ὁ σημαντικός αὐτός δρόμος περνοῦσε ἀπό τήν πόλη καί ἄν ἡ πόλη ἀποτέλεσε κάποιο σταθμό.

Ἡ πόλη ἦταν ἀμφιθεατρικά κτισμένη στίς τελευταῖες πρός Νότο παρυφές τῆς Ροδόπης καί μέ τρόπο πού δέν ἀπαιτοῦσε χρήση εὔφορης γεωργικῆς γῆς.

Ὡστόσο τό πιο σημαντικό ἴχνος τῆς βυζαντινῆς Ξάνθειας πρέπει νά εἶναι ἡ μορφή καί ἡ διάταξη τοῦ οἰκισμοῦ ὅπως ἐπιβιώνει καί ἀναπαράγεται μέσα στούς αἰῶνες.